Почитувани колеги гувернери на централните банки,
Почитувани гости, дами и господа,
Дозволете ми на сите да ви посакам многу топло добредојде и да ви се заблагодарам што ја прифативте нашата покана да присуствувате на Свечената академија по повод на значајниот јубилеј - Дваесетгодишнината од монетарното осамостојување на Република Македонија.
На денешниот ден, 26 април, се потсетуваме на многуте предизвици пред кои се исправивме, многуте премрежиња низ кои поминавме во изминативе точно 20 години.
На денешниот ден, се потсетуваме дека почетоците не беа ни малку лесни и дека тие почетоци се појавија во период на, без лажно преувеличување можам да речам, огромен ентузијазам кај сите личности вклучени во создавањето сопствена, независна држава, со сите атрибути што таа држава и ги подразбира.
При ова потсетување на личностите кои беа вклучени во монетарното осамостојување, чувствувам потреба посебно да го истакнам името на првиот премиер на независна Република Македонија, академик Никола Кљусев, кој беше еден од главните протагонисти не само на монетарното осамостојување, туку и на низа други одлуки од тоа време, што значеа заокружување на државноста. На негова иницијатива, Владата на 19 декември 1991 донесе oдлука со која ја задолжи Народната банка да започне со печатење вредносни бонови. Одлуката, донесена во најголема тајност, претставуваше правна основа за сите оперативни дејствија со коишто ? се овозможи на новата валута, денарот, на 26 април, наредната, 1992 година, да се претстави пред јавноста. На овој ден, исто така на иницијатива на академик Кљусев, беа донесени системските закони, како и документот за Антиинфлационата програма, којашто, за жал, не го преживеа падот на неговата експертска влада.
На денешниот ден, покрај потсетувањето на минатото, повикани сме да погледнеме и кон иднината. При ова, се осврнуваме на значењето на очекувањата за ниска инфлација, за ефикасноста на економијата и за улогата на Народната банка во одржувањето на овие очекувања. Впрочем, академик Кљусев целото свое научно творештво го имаше посветено на прашањето на ефикасноста на економските политики.
За централната банка, како впрочем и за деловните банки со кои централната банка тесно соработува, во основа навистина постои само едно богатство врз кое се темели целата ефикасност на нејзините политики, а тоа е довербата од јавноста. Не е можно да си замислиме стабилна банка без притоа да си ја замислиме и довербата од граѓаните кои се нејзини клиенти. Исто така, не е можно да си замислиме доверба во централната банка без притоа едновремено да имаме доверба во нејзините цели. Соодветно на ова, суштинското прашање за монетарното осамостојување е дали тоа придонесе за изградбата на довербата, во специфичниот контекст во кој тоа беше остварено.
Одговорот на ова прашање во последните петнаесет од вкупно дваесетте години што изминаа од монетaрното осамостојување е едно недвосмислено ДА. И покрај тоа што изгубивме доста напор во справувањето со последиците од предвременото напуштање на споменатата Антиинфлациона програма, Народната банка веќе петнаесет години успева во основната цел - одржувањето на ценовната стабилност.
Стабилното ниво на девизниот курс е посредна цел за одржување на основната цел. Каматната стапка на основниот инструмент на Народната банка е оперативен сигнал за тоа дека сме одлучни тоа стабилно ниво на девизниот курс и да го одржиме. Секако, шпекулативни однесувања на пазарот на валути имало и ќе има, како што имало и ќе има и полемики, делумно предизвикани и од парцијални економски интереси околу целокупната поставеност на монетарната политика. Првите се составен дел од пазарната економија, а вторите се составен дел од јавната дебата. Народната банка има капацитет да одговори и на шпекулативен напад врз курсот, а едновремено е активен учесник во теоретските дебати и емпириските студии.
На пример, успешно се справивме со три големи напади на курсот на денарот, пролетта во 2001 година, есента во 2004 година и пролетта 2009 година, иако овие напади беа предизвикани од сосема различни причини. Со ваквото дејствување ја оправдавме довербата од граѓаните, што е најголемото богатство, најголемата резерва на Народната банка.
Исто така, внимателното проучување на економската теорија доведува до согледувањето дека условите под кои слабеењето на домашната валута би довело до подобрување на нето извозните остварувања воопшто не се присутни во Република Македонија. Имено, зголемувањето на продажбата на македонски стоки и услуги во странство, но со пониски цени изразени во евра, не би довело до девизен прилив што би можел да го компензира поскапиот увоз на енергенти и машини. При увозот на последниве зависиме речиси исклучиво од светските, а не од домашните цени на производството, така што резултатот би можел да биде дури и влошување, а не подобрување на билансот на стоки и услуги. На ова укажуваат и различните, но повеќе истакнувани аргументи засновани врз емпириски студии: конкурентноста на македонската економија не е намалена и истражувањата на ефективните девизни курсеви редовно покажуваат нивна соодветност.
Оваа политика на стабилно ниво на девизниот курс доведе до тоа инфлацијата во Република Македонија во, последните петнаесет години, просечно да изнесува 2,1%, наспроти 1,9% во земјите од евро-зоната. Со разлика од само 0,2 процентни поена, Република Македонија се вбројува во најуспешните земји во транзиција.
Во овој контекст, вреди да се истакне уште една споредба од изминатите петнаесет години. Република Македонија ги одбегна и постојаните повеќегодишни апрецијации, на кои за време на кризата се надоврзаа и депрецијации - циклус на којшто беа изложени земјите од регионот на Централна и Источна Европа со променлив девизен курс. Со тоа го избегнавме и привидот на зголемена продуктивност - привид што овие земји го плаќаат во кризните години.
Имајќи го предвид положениот темел на успешна монетарна самостојност и денарот како средство за изградба на доверба, верувам дека е правично да се истакне дека во изминатите петнаесет години, мобилизацијата на штедењето депозити во денари и непристрасното и ригорозно насочување на тоа штедење во најефикасни и најефективни економски проекти од страна на деловните банки, исто така, беше постигнато колку што е тоа можно.
Ова „колку што е тоа можно“ делумно е резултат на траумите предизвикани од многубројните девалвации на домашната валута од не толку далечното минатото, со што штедните влогови стануваа речиси безвредни. Но, тоа претходно минато значи дека и во изминатите петнаесет, крајно успешни години за монетарната политика постои очекувана, но нерационална стигма на денарот, којашто сепак станува рационална затоа што е наградувана. Со други зборови, штедачите сметаат дека им се потребни многу високи номинални каматни стапки во денари за да имаат реален поврат на штедните влогови, што доведува и до високи каматни стапки на кредитите. Овој феномен не беше и не е резултат на недовербата во банкарскиот систем. Недовербата на штедачите извира од стравот дека штедењето во денари, поради можна девалвација проследена со инфлациски преносни ефекти, би било недоволно компензирано доколку каматите на штедните влогови во денари премногу би се доближиле до каматите на штедни влогови во евра.
Стабилноста на курсот, што ја втемели идејата дека ценовната стабилност е јавно добро без кое не се може, е причината што штедачите веќе не се толку под влијание на овој феномен. Најновите податоци за зголемувањето на штедењето во денари, во споредба со штедењето во евра, упатуваат на овој заклучок.
Очекувањето дека стабилното ниво на девизниот курс на денарот ќе се одржи, едновремено, означува дека разликата меѓу реалните каматни стапки во денари и реалните каматни стапки во евра и натаму постепено ќе се намалуваат, секако без притоа која било од нив подолго време да остане на негативна територија. Народната банка и во иднина нема да се двоуми да интервенира на девизниот пазар и да ја зголеми каматна стапка на основниот инструмент, којашто претставува оперативен сигнал. Преку овие политики, Народната банка го потврдува својот капацитет и институционална одлучност. Пазарните учесници ја препознаваат оваа успешна одбрана на курсот во изминатите петнаесет години, иако секоја промена може, на краток рок, преку преносните ефекти, да предизвика само привремено зголемување на номиналните, а со тоа и на реалните каматни стапки во економијата.
Логичната последица од сево ова е и дека евентуална рефлација во евро-зоната значи дека Република Македонија нема да стане изолиран остров осуден на дезинфлација, и обратно, доколку се покаже дека еврото и натаму е ефикасно во обезбедувањето ниска инфлација во евро-зоната, во Република Македонија внатрешната депрецијација ќе биде претпочитан тек на приспособување. Разликите меѓу стапките на инфлација во Република Македонија и евро-зоната ќе останат привремени и ограничени.
Всушност, ова го означува и успехот на стабилното ниво на девизниот курс како посредна цел на монетарната политика, којшто се состои од споменатата разлика од 0,2 процентни поена меѓу инфлацијата во Република Македонија и инфлацијата во евро-зоната. Ова им овозможува на економските субјекти да имаат долгорочни поизвесни очекувања за општото ниво на цените и со тоа означува и поддршка на економското опкружување.
При оваа поставеност на монетарната политика треба се спомене дека Народната банка, како јавна институција, постојано треба да соработува со Владата, без притоа да биде поткопана автономијата на која било од овие две институции. Од гледна точка на Народната банка, тоа значи дека Владата се обидува да ги предвиди нашите политики коишто ги спроведуваме за одржување на нивото на девизниот курс и ги зема предвид во донесувањето на Буџетот. Јасно е дека Народната банка и Владата можат да носат суштински добри одлуки во своите сфери на дејствување, доколку соработуваат уште за време на дискусиите коишто им претходат на донесените одлуки.
Соработката со Владата би се однесувала и на создавањето услови социјалниот дијалог да го земе предвид предизвикот со кој се соочуваме во водењето на монетарната политика. Ова всушност значи дека инфлациските притисоци, коишто самите по себе би биле резултат на побрзиот развој на домашната економија, како и на попозитивниот производствен јаз во споредба со земјите од евро-зоната, би довеле и до поизразена интеракција со растот на трошоците по единица труд. Согледувањето за тесна координација меѓу централната банка и Владата во справувањето со овој предизвик би значело дека двете јавни институции се свесни за потребата од приспособување на условите што ги поставува одржувањето на ценовната стабилност преку девизниот курс. Ова прилагодување би ја поттикнало Владата, преку дијалогот со социјалните партнери, да се залага за умерен раст на платите, односно раст на платите со кој ќе се води сметка за продуктивноста, како во разменливиот, така и во неразменливиот сектор. Ова би довело до зголемување на вработувањето, при истовремено подобрување на конкурентската позиција на претпријатијата, што би ја ублажило појавата на нерамнотежи во економијата во целина.
За крај би додал дека ние, во Народната банка, многу научивме од грешките што носителите на главните економски одлуки ги имаат направено во минатото. Но, како што потврдува историјата на нашата институција, токму монетарното осамостојување е можеби одлуката којашто најмногу ни помогна, државотворно, институционално, економски и практично да придонесеме за подобрување на ефикасноста на економските политики, а со тоа и за подобрување на животниот стандард воопшто.
Нека ни е за многу години големиот јубилеј!