Интервју: Димитар Богов, гувернер на Народната банка на Република Македонија, за неделниот весник „Капитал“, 8.11.2012 година
Кога ќе попуштат притисоците врз цените, ќе го стимулираме економскиот раст
Никогаш не се исклучени афери во банкарскиот сектор
● Во земјите во регионот избија банкарски афери поврзани со криминално работење на некои банки во спрега со политичарите. Каква е ситуацијата во Македонија? Дали е се под контрола во банкарскиот сектор?
НБРМ врши контрола на банките од аспект на усогласеноста со прописите, квалитетот на корпоративното управување, и ги оценува ризиците кои ги преземаат банките во своето работење. Банкарската супервизија е силна превенција за случување на криминално работење. Но, тоа не значи дека како и секаде во светот, и во Македонија не можат да се случат афери во банкарскиот сектор.
● Народната банка на Македонија ги намали прогнозите за економскиот раст годинава на 1%, а ги зголеми стравувањата за инфлацијата. Во услови кога нема раст, односно има пад, а и повисока инфлација состојбата се нарекува стагфлација и тоа е најлоша фаза на една економска криза. Дали македонската економија влегува во таква фаза?
Не би се сложил дека македонската економија влегува во стагфлација. Но, имаме невообичаени движења во светската економија. Од една страна, европските економии се во рецесија, економијата на САД се мачи да се врати на патеката на растот, а од неодамна забавуваат и брзорастечките економии како Бразил, Индија, Кина, Турција. Во такви услови логично би било цените на стоковите берзи во светот да паѓаат. Но, тоа не се случува. Цените на нафтата и основните земјоделски производи не се намалуваат, туку го задржуваат претходно постигнатото високо ниво или дури и понатаму се зголемуваат. Во еден дел, тоа е поради премногу релаксираната монетарна политика на Фед, ЕЦБ и Банката на Англија, како и поради должничката криза во еврозоната, кои ги „бркаат“ инвеститорите да инвестираат во реални стоки на стоковите берзи. Во останатиот дел тоа е последица на таканаречените шокови на понудата, односно политичките тензии во арапскиот свет и на Блискиот Исток, како и сушата во земјите кои се најголеми производители на жито. Во такви услови, и покрај забавувањето на економскиот раст во Македонија се соочуваме со повисока увезена инфлација.
● Во услови на вака изразена економска криза, на кој начин монетарната политика ќе се стави во функција на поттикнување на економскиот раст? Вие тврдите дека НБРМ може да придонесе само со чување на стабилноста на цените, но очигледно таа е нарушена.
Ценовната стабилност ниту е нарушена, ниту ќе биде нарушена. Во август и септември имавме повисок месечен раст на цените од вообичаениот за тој период од годината како последица на еднократни фактори кои ги објаснив претходно. Нивниот ефект брзо ќе се исцрпи и порастот ќе запре бидејќи целосно отсуствуваат притисоци од страна на побарувачката. Привремено повисоката инфлација не значи дека е нарушена ценовната стабилност. Последните две години инфлацијата во еврозоната континуирано е значително над таргетот на ЕЦБ, но никој не се возбудува поради тоа бидејќи е јасно дека тоа не е последица на прегреана домашна побарувачка. Монетарната политика не може да го спречи првичниот удар врз цените од шокови на понудата, но може да го спречи преносниот ефект врз останатите цени. НБРМ нема да дозволи ценовната стабилност да биде нарушена.
● Неодамна признавте дека пред монетарната политика се испречени повеќе предизвици, кои бараат спротивставени реакции. Може ли да објасните конкретно на што мислите и како ќе го решите овој проблем во монетарната сфера?
Кога не би биле овие ценовни шокови од светските стокови берзи, НБРМ би имала простор за натамошно релаксирање на монетарната политика. Но, поради притисоците од светските цени ние мора да дадеме јасен сигнал дека нема да дозволиме нарушување на ценовната стабилност, а истовремено да ја прилагодиме монетарната политика на забавувањето на економскиот раст. Тоа е голем предизвик, тешка задача, но не е невозможна. Сега е време кога голем број централни банки применуваат неконвенционални мерки на монетарната политика за да одговорат на невообичаените економски движења. Во моментот кога ќе бидеме сигурни дека ризиците за нарушување на ценовната стабилност се елиминирани, ќе примениме монетарни мерки соодветни на забавениот економски раст.
● Дали можеби притисоците не доаѓаат од фискалната политика?
Досега не доаѓале, а се надевам дека така ќе биде и натаму. Најдобра потврда за тоа се рамнотежите во економијата. Впрочем, токму поради тоа имавме простор за досега најрелаксирана монетарна политика без притоа да се доведе во прашање стабилноста на цените, на курсот на денарот и на банкарскиот систем.
Ќе се намалат лошите пласмани кај банките
● Најголем проблем на компаниите оваа година беше ликвидноста. Бројките покажаа дека задолженоста во стопанството е огромна, над пет милијарди евра, при што долгот на државата кон компаниите е над 220 милиони евра. Во такви услови банките го сведоа кредитирањето на фирмите на минимум и се мачат со раст на лошите пласмани. Може ли да се очекува подобрување на состојбите?
Во оние статистики кои мене ми се познати такви бројки не најдов. Сепак, кога забавува економскиот раст и извозот, а буџетските плаќања доцнат, вообичаено се влошува ликвидноста на компаниите. Поради тоа тие доцнат во измирувањето на обврските кон банките. И покрај тоа, лошите пласмани кај македонските банки изнесуваат околу 10 отсто што е најниско учество во регионот од Словенија до Грција. Најавеното раздолжување на буџетот ќе придонесе за раздолжување на компаниите меѓу себе, а на крај и кон банките. Така што, логично би било да се очекува стабилизирање, а можеби и намалување на нивото на лошите пласмани на банките.
● Банките, кои имаат огромен вишок ликвидност, се многу резервирани за кредитирање на компаниите, а причината ја лоцираат во изразените ризици. Дали решението е пласман на тие пари во државни и благајнички записи по цена на пад во економијата?
Монетарната политика се обидува да предизвика одредено однесување на банките кое смета дека е соодветно во одредено време. Но, банките самостојно управуваат со вишокот ликвидност и нивна е одлуката дали повеќе ќе кредитираат или ќе пласираат во безризични хартии од вредност. На почетокот на вториот квартал со неколку мерки ние ослободивме значителен вишок на ликвидност пласиран во благајнички записи над нивото кое сметавме дека е неопходно да го држиме. Факт е дека банките само еден помал дел од тој вишок го пласираа во кредити. Една од причините е секако перцепцијата на банките за зголемените ризици во домашната и глобалната економија. Но, исто толкава, ако не и поголема причина се корпоративните стратегии на банкарските групации од евро зоната кои се сопственици на македонските банки. Некои од тие банкарски групации имаат сериозни проблеми во своите матични земји. Иако нивните банки во Македонија имаат одлична капитализираност и рекордна ликвидност, тие мора да ја спроведуваат стратегијата на нивните странски матични банки кои поради недоволниот капитал се воздржуваат од кредитирање во сите земји во коишто се присутни. НБРМ не може да им наложи на тие банки да го зголемат кредитирањето, но преземаме се што можеме за да спречиме намалување на нивните кредитни портфолија. Очигледно, тоа е уште една област каде што имаме прелевање на негативните движења од еврозоната во нашата економија.
● Колкав ќе биде кредитниот раст година, а колкав очекувате да биде идната година?
Проценката за оваа година е околу 7 отсто, а наредната нешто повисоко.
● Во која насока ќе се движат каматните стапки на кредитите и на депозитите идната година?
Веројатно ќе продолжи трендот на намалување иако со забавено темпо.
● Европската централна банка ја сведе основната каматна стапка на 0,75% само да го стимулира економскиот раст. Народната банка на Македонија ја држи на 3,75%. Зошто и во земјава не би била до 1%, со што ќе се намалат и каматите на кредитите?
Во високоевроизирана економија како македонската неопходно е да се мотивираат економските субјекти да побаруваат денари, а не евра. Затоа паритетот на каматните стапки на денарите и еврата мора да се држи на соодветно ниво кое ја стимулира побарувачката за денари. Во последните три години ние го намаливме тој паритет од 8% на само 3%. Натамошното намалување е процес кој зависи од отпорноста на економијата.
Македонија ќе мора повеќе да штеди
● Какви се Вашите очекувања за економијата во Македонија во 2013 година, за која се очекува да биде можеби и потешка и потурбулентна од годинава? Кои, според Вас, ќе бидат најголемите економски предизвици и проблеми идната година?
Тоа ќе биде уште една неизвесна година за светската и посебно за европската економија. Со тоа, извозната побарувачка за македонски производи најверојатно нема да се подобри. Значи не може да очекуваме поттик на економскиот раст од таму. Сепак, нашите очекувања се економскиот раст во Македонија да биде многу подобар од оваа година, воден од диверсификацијата на производството во нови извозно ориентирани капацитети кои започнаа оваа или ќе започнат со работа во наредната година, како и инфраструктурните објекти за кои веќе е обезбедено финансирање од странски извори.
● Постои поделеност и кај политичарите и кај економистите на глобално ниво во однос на економската политика што треба да се води за излез од кризата. Едните се за штедење, другите за поттикнување на потрошувачката за да се стимулира растот. Која политика Вие ја претпочитате и сметате дека е исправна за Македонија?
Според мене тоа се „изместени“ дискусии. Доколку некоја земја има простор за зголемена потрошувачка, секако дека сега е време да ја поттикне економијата. Но, за жал, нема многу такви земји во светот. Развиените економии со години трошеа повеќе отколку што можеа да си дозволат и сега не им остана простор за фискален стимулус. Лесно е да се каже дека треба сега да се поттикнува потрошувачката во Грција, Шпанија, Италија, Португалија, САД, итн. Кој ќе ја финансира таа потрошувачка? Како што банките не им даваат нови кредити на презадолжени клиенти, така инвеститорите не се подготвени да финансираат зголемена потрошувачка на буџетите. Во економијата има изрека дека „нема бесплатен ручек“. На крај некој мора да ја плати сметката. Дојде време развиените економии да ја платат сметката и сега нема друг избор освен штедење. Ова е време на болни структурни реформи, ревидирање на широкоградоста на социјалната заштита во согласност со можностите на економијата. Во однос на Македонија, како резултат на долгогодишните прудентни фискални политики имавме простор за стимулс во овие неколку години. Но, тој простор на среден рок се исцрпува и ќе мора повеќе да штедиме.
Македонските компании ги кредитираат „мајките“ во еврозоната
● Какви се очекувањата за депозитите во 2013 година? Може ли да се очекува понатамошен раст, особено на денарските?
Штедењето на населението најверојатно ќе продолжи со стандардната стапка на раст од најмалку 10% годишно претежно во денари. Потешко е да се предвиди кај компаниите. Оваа година имавме значителни одливи на капитал во форма на дивиденди и кредити од компаниите во странска сопственост кон нивните матични компании во странство. Очигледно македонските компании сеуште се профитабилни и тие финансиски ги помагаат нивните матични компании во проблематичните земји од евро зоната. Тоа се одразува негативно на депозитниот потенцијал на компаниите. Неизвесно е дали овој тренд ќе продолжи и наредната година.
● Зошто секогаш прашањето за политиката на девизниот курс на денарот го поистоветувате со девалвација? Може ли во земјава да се отвори дебата за економскиот модел, за ефектите што ги дава и режимот на девизниот курс и неговата ефикасност визави економијата?
Ние во моментов имаме реален девизен курс на денарот. Побарувачката и понудата се во рамнотежа. НБРМ многу ретко интервенира на девизниот пазар. Како резултат на кредибилитетот на денарот и на Народната банка создаден во овие 15 години ние целосно ја елиминиравме шпекулативната побарувачка за девизи. Но, искуството покажало дека при првата најава за промена на девизниот курс веднаш се појавува шпекулативна побарувачка за девизи и се нарушува рамнотежата на девизниот пазар. Тоа би предизвикало притисок врз курсот, повисока инфлација и на крајот многу повисоки каматни стапки од сегашните. Кому му одговара тоа? Вие земате селектиран примерок на земји со флексибилен курс кои имаат повисок економски раст од Македонија и тоа го нудите како доказ дека таа политика дава подобри резултати. Јас ќе ви најдам друг примерок на земји со флексибилен курс кои имаат понизок раст од Македонија. Тоа не е економска анализа, тоа е манипулација. Јас сеуште чекам некој да понуди издржана анализа како промената на режимот на девизен курс ќе го зголеми економскиот раст. Освен наивни изјави во медиумите досега никој не понудил таква анализа. Во економската литература одамна е апсолвирано прашањето дека режимот на девизниот курс не влијае врз економскиот раст.
● Дали Вие сметате дека Македонија има ефикасен економски модел и режим на девизен курс ако бележи стапки на економски раст кои не надминуваат 3%-4%, а сите се согласуваат дека е потребен раст од над 8%?
Многу наивно е економскиот раст да се поврзе само со режимот на девизниот курс. Економскиот раст е многу комплексна појава која зависи од стотина фактори. Конкурентноста на една економија не зависи само од курсот. Земете го глобалниот индекс на конкурентноста на Светскиот економски форум. Тој зема предвид повеќе од 100 индикатори врз основа на кој ја мери конкурентноста на земјите. Ако некој смета дека Македонија ќе остварува стапка на раст од 8% само ако го промени режимот на курсот, јас останав без зборови. Промената на курсот се користи како инструмент за подобрување на конкурентноста само тогаш кога земјата не успеала да ги подобри другите фактори и нема друг избор. Но, тоа е само краткорочно решение кое брзо ќе ги исцрпи ефектите, затоа што девалвацијата ќе донесе висока инфлација и на крај само номиналниот курс се променил, а реалниот курс ќе остане ист. И потоа повторно барања за нова девалвација. Погледнете ја историјата на европската монетарна унија. Каква политика на курсот воделе Грција, Италија, Шпанија пред воведувањето на ЕКУ (претходникот на еврото). Наместо со структурни реформи, тие постојано ги корегирале своите слабости со девалвација на курсот. Кога влегоа во евро зоната тоа веќе не беше можно и се случи ова што денес го гледаме. Нив им е потребна интерна девалвација од околу 30% за да ја повратат изгубената конкурентност. За разлика од нив, земји како Австрија, Холандија (Данска која сеуште има своја валута) секогаш воделе политика на фиксен курс кон германската марка. За да бидат конкурентни тие морале да ја зголемуваат својата ефикасност со структурни мерки. Затоа овие земји денес немаат проблеми со конкурентноста.
● Во последното интервју што го дадовте за Банките и бизнисот порачавте дека мора да се подобри конкурентноста на македонската економија преку комплексни реформи и посветено работење од сите. Дали гледате таков напредок?
Да, гледам таков напредок. Рангирањето на „Дуинг бизнис“ и на Светскиот економски форум се репер за тоа што се прави на планот на подобрување на условите за повисок економски раст. Тоа е единствениот пат за креирање на повисок економски раст. Тоа е процес кој никогаш не треба да запре. Подоброто рангирање на овие листи не значи дека веднаш ќе имаме повисок економски раст. За тоа треба време, треба во континуитет да се подобруваат условите за водење бизнис.